Wilfried Decoo, 7 maart 2019

De voorbije maanden zagen we hoe de kerkleiding bereid is om tot het uiterste te gaan voor correct religieus taalgebruik. Ze wijzigde daartoe zelfs de namen van haar websites, instellingen, het tabernakelkoor, de nieuwsdienst, enzovoort. Daar valt een les uit te leren voor ons klein Nederlandstalig gebied.

Het Engelse “stake” komt van bij ons
Jesaja en de bedoeïnentent
Waar komt de vertaling “ring” vandaan?
Wat zijn de staken van Zion in andere talen?
Welkom op de conferentie van onze staak van Zion

 

Het Engelse “stake” komt van bij ons

Ik herinner me hoe ergens in de jaren 1990 Elder Hans B. Ringger, toen algemene autoriteit voor Europa, erg ontevreden was. Hij vond het ongehoord dat de Nederlandse vertaling van het Engelse “stake” nog steeds “ring” was. Zo verlies je immers de symboliek van de staken of palen die “de tent van Zion” ondersteunen. In de geografische verdeling van de kerk is een staak een grotere bestuurlijke eenheid. De groei van de kerk, gezien als de steeds wijder wordende tent van Zion, vereist telkens nieuwe staken.

Elder Ringger stelde voor dat we als vertaling van stake de term paal zouden gebruiken, zoals het Duitse Pfahl, waar een “stake president” dan ook een Pfahlpräsident is en de leden Pfahlkonferenzen bijwonen. Kerkleiders in Nederland zagen het echter niet zitten om naar paalconferenties onder leiding van een paalpresident te gaan. Ze hielden het been zo stijf als een paal en stake bleef dus ring.

Blijkbaar dacht niemand er toen aan dat het Engelse stake precies hetzelfde woord als het Nederlandse staak is. Meer nog: dat Engelse woord komt van bij ons. Het is inderdaad afkomstig van het Oud-Germaans woord *stakon, dat we terugvinden in het Nederlands staak, het Oud-Duits Stake, het Deens stage, het Oud-Noors stiaki, en meer. Het waren onze voorouders die vanaf de vijfde eeuw n.C. hun Germaanse dialecten naar Engeland brachten en daar het Keltisch verdrongen.

Definities van staak geven “stok van verschillende lengten en dikten en voor verschillenden doeleinden gebruikt; in de grond geslagen staak of paal; lange, dunne, rechte paal, stok”.[1] Het woord stok komt trouwens van staak. Een staak dient om iets te ondersteunen of af te bakenen: in de tuin- en landbouw gebruikt men staken om planten omhoog te laten groeien, zoals bonenstaak; een staakheining is een afpaling met boomstaken. Al die betekenissen stemmen overeen met het gebruik van stake in het Engels.

Met nog een weetje: het werkwoord “staken”, als “het werk neerleggen”, komt van “staken plaatsen” om zo de toegang tot een plaats te beletten, zoals men al sinds de oudheid een nederzetting of kampplaats met staken of palen omringde. In die context is het een affirmatie van eigenheid.

 

Jesaja en de bedoeïnentent

Het religieuze beeld van de staak komt uit Jesaja. In hoofdstuk 54 biedt de profeet troost aan wie onder eenzaamheid lijdt. Die eenzame wordt voorgesteld als een kinderloze vrouw aan wie de Heer een rijk nageslacht belooft: zo zal ook Zion bloeien. Daartoe gebruikt Jesaja het symbool van de bedoeïenentent: “Vergroot de plaats voor uw tent, span de tentkleden uit, wees niet terughoudend, verleng uw touwen, versterk uw staken.” In het Engels is het laatste element inderdaad: “Strengthen thy stakes”. Jezus zelf citeert deze passage uit Jesaja in het Boek van Mormon (3 Nephi 22:2).

De bedoeïenentent was uitbreidbaar met meer staken en meer tentkleden. In zijn eenvoudigste vorm vraagt de opstelling maar één of twee palen of staken in het midden, met daarover een tentdoek. In de beeldspraak van Jesaja is het in die kleine ruimte dat de kinderloze vrouw eerst leeft. Maar nu mag zij jubelen want de oppervlakte breidt uit, met dus meer tentkleden, touwen en staken.

Voor de uitdrukking “strengthen thy stakes” vertalen sommige Nederlandse Bijbelvertalingen de Hebreeuwse termen met “sla uw pinnen stevig vast”. Dat is een mogelijke interpretatie wanneer men denkt aan (moderne) pinnen in de grond om de tenttouwen vast te maken. Toch is “versterk uw staken” een preciezere vertaling van het Hebreeuws, met verwijzing naar de ondersteunende palen.[2] In de Nederlandse vertaling van het Boek van Mormon lieten de vertalers zich echter leiden door de HSV-Bijbelvertaling (die voor pinnen vastslaan kiest), in plaats van nauwgezet vanuit het Engelse Boek van Mormon te vertalen (strengthen thy stakes = versterk uw staken).

Even nauwgezet vertaald uit het Engels dienen we dus ook te lezen: “Versterk uw staken en vergroot uw grenzen voor altijd” (Moroni 10:31) en in hedendaagse Schriftuur: “Want Zion moet in schoonheid en in heiligheid toenemen; haar grenzen moeten worden uitgebreid; haar staken moeten worden versterkt” (Leer en Verbonden 82:14). Ten onrechte geeft de Nederlandse vertaling hier “haar ringen moeten worden versterkt”.

BYU religieprofessor Robert Millet meldt hoe op het einde van de negentiende eeuw de kerkleiders de visie van de “vergadering naar Utah” in internationale expansie omzetten, namelijk als het uitbreiden “van de centrale tent van Zion met vele staken die stevig geplant worden in de grond van verre landen”.[3] Het beeld bevestigt de betekenis. Ringen worden niet in de grond geplant.

Je zou stakes ook door palen kunnen vertalen. Palen en staken zijn nagenoeg synoniem. Paal komt van het Latijn palus, verwijzing naar de oude Romeinse grenspalen, en doet meer denken aan een mooie, recht gehouwen en ronde stam. Staak is van oudere Germaanse oorsprong en doet meer denken aan een nog ruwe stam of grote stok. Staak past dus best bij de oude nomadische tenten.

De term staak wordt nog steeds gebruikt bij tenten. Zo vind je ook bij hedendaagse kampeerinstructies zinnen als “Zet de staken stevig vast en in lijn met de tentnaden”. Anderen spreken eerder van stokken, maar dat is dus etymologisch hetzelfde woord dat enkel qua uitspraak naar twee woorden evolueerde.

 

Waar komt de vertaling “ring” vandaan?

De keuze om het Engelse stake door ring te vertalen dateert van het einde van de negentiende eeuw. Een “ring” was toen de protestantse benaming voor een regio in de Nederlandse Hervormde Kerk.[4] Een van de vroege mormoonse bekeerlingen met een Hervormde achtergrond koos daarom het woord ring naar analogie, zonder de Jesaja-symboliek van staken voor de tent te beseffen. Vanaf 1897 vinden we dan ook de vertaling ring in het pas begonnen kerkelijk tijdschrift De Ster, telkens als er sprake was van een “stake” in Utah. In 1908, voor de eerste editie van de Leer en Verbonden, werd het woord ring, blijkbaar zonder verder nadenken, als vertaling van stake overgenomen.

Een halve eeuw later, op 12 maart 1961, werd de “Holland Ring” georganiseerd, de eerste staak op het Europese vasteland en de eerste niet-Engelstalige in de wereld. Toen aan de leden de symboliek van de staken werd uitgelegd, besefte men dat “ring” een foutieve woordkeuze was. Bovendien zat men ook met een Bijbelvertaling die het over “pinnen” had in Jesaja. Nu moest die kleine “pin” in de grond ineens voor de beeldspraak als “paal” gelden. Dus een heel grote pin om het tentzeil te ondersteunen? Het gaf aanleiding tot dit moeizaam editoriaal in De Ster van mei 1961, gericht tot de “Broeders en zusters van deze pin”:

“Een ‘stake’ is een ‘paal’ of ‘staak’, in dit verband bedoeld als een grote, zware ‘pin’. De pin dus die de Tent van Zion ophoudt! Wij zouden onze nieuwe, meer volledige en zelfstandiger organisatievorm dus eigenlijk de ‘staak’ van Zion moeten noemen. Het is echter zo dat in de Nederlandse vertalingen van de Leer en Verbonden het woord ‘stake’ vertaald is door ‘ring’, waarbij gedacht wordt aan de vorm van een ‘stake’, zijnde een ‘ring’ van ‘wijken’ (vertaald van het Engelse ‘ward’). Hoewel de benaming dus volgens de bedoeling, zoals deze spreekt uit de eerste openbaringen van onze profeet Joseph Smith waarin het begrip in verband gebracht wordt met de ‘stakes’ (pinnen of staken) van Jesaja 54:2, niet geheel correct genoemd kan worden, zal in Nederland, overeenkomstig de vertalingen in de Leer en Verbonden, het woord ‘ring’ gebruikt blijven. Het is echter goed er bij stil te staan welke gedachte aan de benaming ‘stake’ zoals deze overal elders in de Kerk gebruikt wordt, ten grondslag ligt.”[5]

Laten we eerlijk zijn: wat een gehaspel om een foute vertaling uit de negentiende eeuw te redden, terwijl de schrijver zelf erkent dat we het “eigenlijk de staak van Zion moeten noemen”. Het argument dat “ring” nu eenmaal zo in de oude vertaling van de Leer en Verbonden stond is waardeloos. Het is in dat boek dat toen verbeterd had moeten worden door ring te vervangen door staak. Bij latere herzieningen van de Nederlandse editie van Leer en Verbonden had dit al lang kunnen gebeuren, te meer omdat de opdracht voor dergelijke herzieningen precies de nauwkeuriger weergave van het Engels beoogt.[6]

 

Wat zijn de staken van Zion in andere talen?

De Nederlandse benaming ring is, voor zover ik weet, de enige afwijkende vertaling ter wereld. Elders hebben vertalers nauwgezet rekening gehouden met de eigenlijke betekenis van het Engelse stake als staak of paal.

In het Spaans koos men voor estaca, een woord dat het Spaans in de middeleeuwen vanuit Germaanse talen had overgenomen, vermoedelijk direct uit het Oudnederlands, met de betekenis staak of paal.[7] Zo sloot de vertaling ook qua vorm perfect aan op het Engelse stake. In het Spaans gaan de kerkleden naar een conferencia de estaca onder leiding van een presidente de estaca.

Het Portugees deed hetzelfde: o presidente da estaca. De ironie wil dus dat Spanje, Portugal en heel de Latijns-Amerikaanse wereld voor stake een woord “van bij ons” gebruiken, terwijl wij in het Nederlands het foutieve ring gebruiken.

Het Italiaans koos voor palo, van het Latijn palus¸ dat ook bij ons paal gaf.[8] De Romeinen hadden het begrip van de grenspalen immers over heel het rijk verspreid. De Italianen hadden eigenlijk ook stacca kunnen kiezen, dat het Italiaans al sinds de middeleeuwen eveneens uit het Germaans had overgenomen met de betekenis staak. Maar een Italiaanse presidente del palo drukt nog steeds het concept van de palen of staken van de tent van Zion uit.

Zelfde keuze in het Duits dat voor Pfahl opteerde, dat ook van het Latijn palus is afgeleid.[9] “Der Führer eines Pfahls wird Pfahlpräsident genannt”, klinkt het dan ook voor de media, met de uitleg: “Der Begriff Pfahl geht auf das Alte Testament zurück, in dem das ‘Zelt’ oder die Kirche von stützenden Pfählen aufrecht gehalten wird” (Het begrip staak gaat terug naar het Oude Testament, waarbij de ‘Tent’ ofwel de Kerk door steunende staken wordt rechtgehouden).[10] Perfecte uitleg voor de beeldspraak.

De Fransen kozen voor pieu, ook van het Latijn palus, met een klassieke fonetische ontwikkeling over de eeuwen, over pals, pels, peus naar pieu, maar steeds met behoud van de betekenis. Ze hadden kunnen kiezen voor estaque, dat ook het Frans in de middeleeuwen vanuit de Germaanse talen had overgenomen, en nu nog gebruikt wordt in plaatsnamen die naar een omheining met staken verwijzen.

In de Scandinavische talen, Zweeds, Noors en Deens, viel de keuze op stav, van dezelfde oorsprong als het Nederlandse staf of staaf, met dezelfde Indo-Europese wortel als in staak. Ook hier dus het begrip van een “staak van Zion” geleid door een stavspresident.

Het Russisch koos voor кол (kol = paal, mast, piket). De staakpresident is er een президент кола (president kola).

En tussen al die talen blijft het Nederlands als enige taal met een oude onaangepaste term uit de Hervormde Kerk zitten.

 

Welkom op de conferentie van onze staak van Zion
Welkom op onze staakconferentie

Het is een hele stap om een ingeburgerde taalgewoonte te veranderen. Kerkpresident Russell M. Nelson toont nochtans dat men het moet doen als de leer en Schriftuurlijke correctheid het vragen.

Sommige mensen zijn erg gehecht aan een term en melden dan redenen waarom ze die willen behouden. Zo kan voor hen “ring” een warme kring van gelijkgestemden betekenen, een symbool van  samenhorigheid. Anderen zien echter in “ring”, als naam voor een groep, eerder een beeld van  beslotenheid, van in zichzelf gekeerde voldaanheid en van uitsluiting van buitenstaanders; terwijl de “staken” van de tent precies verbondenheid tonen in het samen dragen van het éne grote tentzeil dat langzaamaan de hele wereld omspant. Ook bij “staak” kun je het woord verschillend aanvoelen: de ene ziet in “staak” koude onbuigzaamheid, terwijl het voor een ander houvast en zekerheid betekent, zoals de ijzeren roede. Een woord krijgt de betekenis die we eraan hechten.

Soms zal iemand, om “ring” te verdedigen, naar “haring” (tentpin) verwijzen. Alsof het deel “ring” in dat woord een aanknoping geeft. Dat is fout. Zie hier de oorsprong van “haring” als term voor “tentpin”.

Wie “staak” een ouderwets woord vindt (wat het niet is) vergeet dat onze kerktaal vol zit met woorden die voor buitenstaanders ouderwets klinken — zeventiger, verordening, goedgunstigheid, begiftiging, Aäronisch, Melchizedeks… Religie draagt nu eenmaal met zich het behoud van een waardevol verleden en kenmerkt zich door eigen termen. De bedoeïnentent van Jesaja,  de Tent van Zion, blijft een beeld dat God ons biedt en dat door de herstelling  van het evangelie opnieuw tot leven werd gewekt.

Bij de keuze van een Schriftuurlijk woord geldt uiteindelijk maar één argument: wat zeggen de Schriften? Zeker in het geval van beeldspraak kun je niet zomaar afwijken van wat profeten hebben verwoord.

Wat kunnen we suggereren?

Vooreerst is het zeker al nuttig om informeel staak te gebruiken in plaats van ring en de term zo ingang te doen vinden. Bijvoorbeeld: “De ringconferentie van onze staak van Zion vindt plaats op… “ of “Ringpresident Jansen, president van onze staak van Zion…”. Het kan ook in toespraken als we spreken van “een staak van Zion stevig in de grond planten” (een ring kan je moeilijk planten) of “de staken van Zion ondersteunen ook het tentzeil bij ons” (ringen ondersteunen geen tentzeil). Zoals De Ster al in 1961 vroeg: “Het is echter goed er bij stil te staan welke gedachte aan de benaming ‘stake’ zoals deze overal elders in de Kerk gebruikt wordt, ten grondslag ligt.”

Vervolgens kan onze Nederlandstalige kerkleiding deze evidente fout moeilijk zo laten. Het kleine, tijdelijke ongemak van een aanpassing weegt niet op tegen de decennia en eeuwen die voor ons liggen. “De herstelling is een voortgaand proces”, ook inzake taalgebruik. Een officiële wijziging van ring naar staak dringt zich dan ook op.

“Brothers and sisters, welcome to our stake conference.”
“Broeders en zusters, welkom op onze staakconferentie.”

 

Voetnoten

[1]   Gegevens uit de Geïntegreerde Taalbank van de Taalunie. http://gtb.inl.nl/

[2]   Het Hebreeuwse חַזֵּֽקִי׃ (chaz·ze·ki) betekent sterker maken, niet zozeer vastslaan. Het Hebreeuwse וִיתֵדֹתַ֖יִךְ יָתֵד (vi·te·do·ta·yich) verwijst naar uw staken, niet zozeer naar pinnen zoals wij die ons in modern taalgebruik voorstellen. In die vroegere eeuwen was het trouwens ook eerder een paaltje dat in de grond werd geplaatst om het einde van het touw aan vast te knopen, dus de term gold voor elk stuk hout dat de tent overeind hield, wat verklaart waarom sommige vertalers eerder de “pinnen” zagen dan de “staken”. Zie ook Richard W. Hall, “Her Stakes Must Be Strengthened,” Religious Educator 3, no. 2 (2002): 66–75.

[3]   Robert L. Millet, “Quest for the City of God: The Doctrine Of Zion In Modern Revelation,” in Doctrines for Exaltation (Salt Lake City: Deseret Book), 169–185.

[4]  “Ring” was toen gedefinieerd als “een vereniging van predikantsplaatsen” (Grote Van Dale, 13de uitgave, p. 2846). Zie ook Nederlandse Hervormde Kerk Commissie voor de Archieven, De Archieven van de Nederlandse Hervormde Kerk: in korte overzichten, deel II (Leiden: Brill, 1971); D.J. Bos, “In dienst van het koninkrijk: Beroepsontwikkeling van hervormde predikanten in negentiende-eeuws Nederland,” PhD Diss (Amsterdam, Faculty FMG, 1999). “Ring” was ook een rechtsgebied in de Bataafse Republiek als deel van een Departement. Zie Dagverhaal der handelingen van het Vertegenwoordigend lichaam des Bataafschen volks, Volume 12 (Den Haag, Stuerman, 1801), 51.

[5]   “De Hollandse Ring,” De Ster 61, no. 5 (mei 1961), 151–152. Het stuk is niet gesigneerd, maar vermoedelijk van de hand van de eerste ringpresident, Johan Paul Jongkees.

[6]   De huidige uitleg voor “ring” in de Gids bij de Schriften zit nog altijd te knoeien met de verwijzing naar “pinnen”, wat zelf al een afwijkende vertaling is van het Hebreeuws. Zie hier .

[7]   Edward A. Roberts, A Comprehensive Etymological Dictionary of the Spanish Language with Families of Words based on Indo-European Roots, 2 vols. (Xlibris Corporation, 2014), item estaca.

[8]   Ottorino Pianigiani, Vocabolario Etimologico della Lingua Italiana, re-ed. 1993 (Firenze: Ariani, 1926), item stacca, palo.

[9]   Wolfgang Pfeifer (Leitung), Etymologisches Wörterbuch des Deutschen (München, 1995), item Pfahl.

[10]  http://www.presse-mormonen.de/artikel/pfahl